اسلام، قتل نفس را یکی از بزرگ ترین و منفور ترین گناهان محسوب می کند. خداوند در صدر آیه شریفه 32 سوره ی مائده می فرماید: « هرکس انسانی را جز به قصاص یا به کیفر فساد در زمین بکشد پس چنان است که گویی همه ی مردم را کشته » . در قانون مجازات اسلامی قتل نفس به سه شکل عمد، شبه عمد و خطای محض تقسیم شده است. در مقاله پیش رو، ضمن تعریف قتل شبه عمد به بیان مصادیق قتل در حکم شبه عمد، مجازات قتل شبه عمد و سایر موارد مرتبط با این موضوع می پردازیم.

مفهوم قتل در حکم شبه 

 

قتل کلمه ای است عربی که در لغت به معنای کشتن و سلب حیات آمده است و عمد در لغت به معنی انجام دادن کاری از روی قصد و نیت ذکر شده است. لذا هرگاه شخصی قصد درفعل داشته اما عمل انجام داده شده کشنده نبوده و قصد کشتن را هم نداشته است به این نوع قتل شبه عمد گفته می شود. مانند آنکه شخصی دیگری را به قصد تادیب با شلاق یا نظیر آن بزند و اتفاقاً منتهی به مرگ مجنی علیه شود.

 

پس می توان گفت قتل در صورتی شبه عمد است که :

 

1.      مرتکب عمدا فعلی را بر مجنی علیه انجام داده باشد.

 

2.      فعلی را که مرتکب انجام می دهد، نوعا کشنده نباشد.

 

3.      مرتکب قصد کشتن مجنی علیه را نداشته باشد و نداند که عملش منجر به فوت مجنی علیه می شود.

 

بنابراین در تفاوت قتل عمدی و شبه عمد باید گفت: در قتل عمدی مرتکب قصد فعل و قصد نتیجه داشته و نسبت به کشنده بودن عملی که انجام می هد علم و آگاهی دارد، اما در قتل شبه عمد مرتکب قصد قتل نداشته و تنها به دلیل بی احتیاطی و یا اشتباه منجر به فوت مجنی علیه شده است.

 

 

 

 در چه مواردی قتل در حکم شبه عمد است؟

 

به موجب ماده 291 قانون مجازات، قتل در موارد زیر قتل شبه عمد است :

 

الف : هرگاه مرتکب نسبت به مجنی علیه قصد رفتاری را داشته لیکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایت عمدی می گردد نباشد. با عنایت به بند الف ماده 291 قانون مجازات در میابیم آنچه در بیان موارد قتل شبه عمد مد نظر قانون گذار است معین بود مجنی علیه است. چرا که اگر فرد عملی را که نوعاً کشنده نبوده است را نسبت به اشخاص غیرمعین انجام دهد، و منجر به مرگ شخصی شود، قتل از نوع شبه عمد نیست.

 

ب : هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته سپس خلاف آن معلوم گردد. مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شی ء یا حیوان است. یا مجنی علیه به واسطه جرم حدی سالب حیات و یا سایر موارد مقرر در ماده 302  قانون مجازات اسلامی مهدورالدم است.

 

پ : هرگاه جنایت به سبب تقصیر ( اعم از بی مبالاتی، بی احتیاطی، غفلت و عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی و مانند آن) مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد. در این خصوص می توان به ماده 714 قانون مجازات اسلامی ( بخش تعزیرات ) اشاره کرد. قانونگذار در این ماده مقرر می دارد : « هرگاه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی یا عدم مهارت راننده ( اعم از وسایل نقلیه زمینی یا آبی یا هوایی ) یا متصدی وسایل نقلیه منتهی به قتل غیر عمدی شود … » قتل در حکم شبه عمد بوده و مرتکب به مجازات مقرر در قانون محکوم می شود.

 

 

 

مجازات قتل شبه عمد 

 

مجازات قتل شبه عمد دیه است که مسئولیت پرداخت آن با خود مرتکب بوده که باید ظرف دو سال قمری ( هرسال نصف دیه ) پرداخت کند . اما اگر به هر نحوی مانند مرگ یا فرار مرتکب دسترسی به وی ناممکن باشد، دیه از اموال وی پرداخت می شود و در صورتی که مال مرتکب کافی نباشد، مبلغ دیه از بیت المال پرداخت خواهد شد.

 

اما نکته مهمی که در خصوص مجازات قتل شبه عمد باید بدان توجه داشت جایی است که شخص به موجب بند (پ) ماده 291 قانون مجازات اسلامی مرتکب قتل در حکم شبه عمدی می شود که در این صورت براساس ماده 616 کتاب پنجم این قانون ( بخش تعزیرات ) مجازات می شود :

 

ماده 616 بخش تعزیرات : « در صورتی که قتل غیر عمد به واسطه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم رعایت نظامات واقع شود مسبب به حبس از یک تا سه سال و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیا دم محکوم خواهد شد ». اجرای حکم مقرر در این ماده در صورتی است که وقوع قتل شبه عمد برای دادگاه محرز شود.

 

 سوال: در قتل شبه که اولیا مقتول درخواست دیه کرده اند، درصورتی که قاتل جزء ورثه مقتول باشد، از مبلغ دیه ارث می برد ؟

 

پاسخ: خیر، به صورت کلی چنانچه قاتل جزء ورثه مقتول باشد، در قتل عمدی از اموال مقتول و در قتل شبه عمد یا خطایی از مبلغ دیه ارث نمی برد.

 

 

 

سوال: قتل در حکم شبه در قانون جدید مجازات اسلامی نسبت به قانون کنونی چه تفاوت‌هایی داشته است؟

 

پاسخ: خوشبختانه در قانون جدید، این نقیصه برطرف شده است. مثلا در بند الف ماده 291 قانون آمده است، در مواردی قتل شبه ‌عمدی محسوب می‌شود که مرتکب نسبت به مجنی‌علیه قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و مجازاتش از مواردی که مشمول جنایت عمدی می‌شود، نباشد، مثلا شخص می‌خواهد فرزندش را با کمربند تنبیه کند، ناگهان قسمت سخت کمربند به سر بچه می‌خورد و باعث مرگ او می شود. یا با سیلی به صورت بچه می‌زند و او می‌میرد یا پزشکی در حال معالجه است و در اثر فراموشی، میزان دارو را کم و زیاد می‌کند یا دارو را اشتباها تجویز می‌کند و باعث فوت بیمار شود. این موارد و صدها مورد دیگر می‌تواند موجب قتل شبه‌ عمدی شود.

 

نتیجه گیری

 

قتل در حکم شبه عمد از نظر مفهوم، کاملاً منطبق بر قتل غیر عمدی در ماده 177 قانون مجازات عمومی سابق است. اگر مرتکب، فاقد خطای جزائی بوده و قتل ناشی از عمل مستقیم او باشد، قتل خطای محض محسوب می گردد و دیه قتل، را عاقله باید پرداخت کند.

 

قانون گذار، به موجب قانون مجازات اسلامی سال 70، در قتل شبه عمد بجز قتل های ناشی از تخلفات رانندگی، واکنش تعزیری که بتواند هدف او را در الزام اشخاص به رعایت احتیاط و مراقبت در کار های مخاطره آمیز سوق دهد، پیش بینی نکرده بود. اما با تصویب کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، تحت عنوان قانون تعزیرات و مجازات های بازدارنده در سال 1375، خوشبختانه واکنش تعزیری و غیر قابل گذشت در مقابل قتل های مذکور مقرر کرده است که اقدامی شایسته و در خور توجه به نظر می رسد.